En eski çağlardan bu yana bir yerleşme alanı olan bölge çeşitli kültürlerin izleri görülür. MÖ. VIII. Yüzyıllarda sırasıyla; Helenler, Persler, Romalılar, Bizanslılar, Cenevizliler dönemini Bartın ve çevresi, VIII. Yüzyıl sonlarında Müslüman Arapların akınına maruz kalır. XIII. Yüzyıl sonlarında yöreye tam olarak yerleşen Danişmentliler, Çobanlar, Candaroğulları bölge ağızlarının şekillenmesinde etken olmuş Türk unsurlarıdır.
Kastamonu ve Zonguldak yöresini Kuman-Kıpçak ve Memluk–Kıpçak unsurlarına bağlayan siyasi ve ticari gelişmeler ile Bartın ve yöresi ağızlarındaki bazı dil özellikleri göz önünde bulundurulursa; yöreye Oğuz, Türkmen unsurlarının yanı sıra, Kıpçak unsurunun da yerleşmiş olduğu görülür.
Anadolu’da Türklerden önce yaşayan ve yukarıda belirtilen Türk olmayan unsurların yöre ağızlarında herhangi bir iz bırakmadıkları görülür.
Bölge ağzı gerek yazı dilimize ve gerekse öbür Anadolu ağızlarına göre belirgin farklar gösterir.
Yapılan araştırmalar sonucu Zonguldak-Bartın-Karabük illeri sınırları içerisinde birbirinden farklı özellikler tespit edilmiş ve bu nedenle üç ağız bölgesine ayrılmıştır.
1. Ağız yöresi: Ereğli-Zonguldak-Devrek
2. Ağız yöresi: Bartın-Çaycuma-Amasra
3. Ağız yöresi: Kurucaşile-Ulus-Eflani-Safranbolu-Karabük
Bartın-Çaycuma ağızları, Kıpçak Türkçesi’ nin bir özelliği olan n>y değişiminden oluşan –vuz – vüz birinci çoğul şahıs ekinin, şart kipinin çoğul 1.şahısın da “-z” şeklinde görünmesiyle diğerlerinden ayrılır. 3.ağız bölgesini diğer ağız bölgelerinden en önemli farklılık da , gelecek zaman kipinin 1.şahsının daralmış ve incelmiş şekli olan –cim biçimi ile şimdiki zamanın 3.tekil ve çoğul şahıslarının diğer ağız yörelerinde görülen –ya’lı düzleşmiş şeklinin yanında –yo’lu yuvarlak biçiminin de bulunmasıdır.
2. Ağız yöresi: Bartın-Çaycuma-Amasra yöresi ağzı özellikleri:
- İlk seste, ilk hecede ve son seste ė ünlüsü vardır: ėlti, bėşik, gelίye
- Yörede, ünsüz düşmesi, hece kaynaşmasıyla oluşan uzun ünlülerle birlikte aslî uzunluklar da vardır: bāşiş, tōm
- Kelime ve cümle sonlarına gelen hecelerin, bir çok durumda yüksek tonlu, bazen de alçalan tonla uzatılarak söylenmesi: ġar’dā, bilmi’yō’z
- Yörede kısa ünlüler de vardır: omŭziye, gelĕcek, hatīceynen
- ğ, y, n ünsüzlerinin düşmesiyle ikiz ünlüler oluşur: yėme_imiz,mevzú_ú, çolu, çocu_ını
- Ünlü uyumu kuvvetlidir: helve, amályát, zamānķı, varķan, ana
- Ünlü değişmeleri vardır: hápsi, dáFa, midádán, lasTíķ, ġóç-, túrki, furtuna, olabílü, túrlí, yovurtli, yaķĭyėlā, törki
- Ön seste g hakimdir: ġar, ġay-
- g, ğ>v değişimi hakimdir: ovlan, sovan, döv-, bavόr-
- ň’ler y’ye dönüşmüştür: saciy, oğlumuy, kesĭyosuy, gelüsüy, ġızıy, deyiz
- İç seste, ünsüzlerden önce ve son seste r düşer: gidiyėlā, būdan
- g>ġ, k>ķ değişmesi yaygındır: ġór-, ġótdúķ
- Ön, iç ve son seslerde ünsüz sedalılaşması vardır: dene, datlı, dutuş-, kesdene, çekdúk
- Ön, iç ve son seslerde ünsüz sedasızlaşması vardır: tav, tā, baķlaFa, fur-
- ç>ş değişmesi vardır: geşlik, üş
- Ekleşen ile edatında l>n değişmesi görülür: sennen, arabaynan, bubamnan
- Şimdiki zaman kipinin 3.tekil-çoğul şahısları düzleşmiştir: gόriya, bǻvuriyala
- Geniş zaman ekinin –ir/ır’lı şekilleri yuvarlaklaşmıştır ve geniş zaman ekindeki –r ünsüzü 3.tekil-çoğul şahıslarda hemen her zaman düşmüştür: bilű, alūlā
- Geniş zaman kipinin 1. tekil şahıs bazen n’lidir: bulurun, içerün
- Geniş zaman kipinin olumsuzunda, -mas(z)/mes(z) şeklinin yanında, -mar/-mer’li biçimi de vardır: yemerüz
- Görülen geçmiş zamanın 3.tekil şahıs her zaman yuvarlaktır: gitdúķ, yėdük
- Görülen geçmiş zamanın 3.tekil ve çoğul şahısları baze –n ünsüzüyle genişlemiştir: yapdın, gelülēdin
- İsim-fiilin 1.tekil ve çoğul şahıslarında genişleme vardır: açyım, zenginyüz
Sonuç:
Ses ve şekil bilgisi yönünden derinlemesine incelendiğinde bölge ağızlarında Tarihi Türk ağızlarından Oğuzca ve Türkmencenin yanında Kıpçak şivesinin de izlerini görülmektedir. Yöre ağızları Bolu, Kastamonu, Çankırı ağızlarıyla birlikte Orta Anadolu ağızları, Denizli-Tavas, Kütahya, Burdur, Urfa ağızlarıyla ortak özellikler gösterir.
Adı geçen eserden bir örnek Anlatan: Havva ÖZDEN (64) Yer: Bartın - Ağdacı Köyü Konu: Düğün adetleri
* Kaynak: Bu doküman sadece bilgi amaçlı olup; Yrd. Doç. Dr. M. Emin EREN’nin Zonguldak-Bartın-Karabük İlleri Ağızları (Ankara, 1997) adlı kitabından derlenerek hazırlanmıştır. Kopya edilmesi kesinlikle yasaktır. Daha geniş bilgiyi adı geçen eserden alabilirsiniz.
